Waarom vallen mensen als een blok voor autoritaire leiders als Trump? Ik dacht dat ik zo’n beetje alle analyses daarover wel had gelezen. Tot ik stuitte op het werk van politiek psycholoog Karen Stenner over de autoritaire persoonlijkheid. Het gaf me een nieuwe kijk op autoritarisme en het gesprek over migratie.
Door Mirjam Vossen
Al in 2005 voorspelde Karen Stenner de opkomst van het Trumpisme in haar boek ‘The authoritarian dynamic’. Ook de podcast die ik beluisterde en de artikelen die ik las zijn al enkele jaren oud. Maar haar boodschap is onverminderd actueel: ongeveer een derde van de mensen heeft aanleg voor een autoritaire persoonlijkheid. En dat heeft diepgaande gevolgen voor de manier waarop we moeten omgaan met diversiteit, democratie en migratie.
De autoritaire aanleg
Mensen met een autoritaire aanleg hebben moeite met complexiteit en diversiteit. Ze koesteren een groot verlangen koesteren naar ‘oneness and sameness’: een overzichtelijke en homogene wereld, waarin gedeelde normen en waarden voorop staan. In een levendige, moderne liberale democratie voelen ze zich al snel overweldigd. Al die kakafonie, al die verschillende meningen, al die andersdenkenden, al die etniciteiten en religies. Hoe meer van hen wordt verwacht dat ze deze diversiteit omarmen, hoe sterker hun neiging tot intolerantie wordt. Stenner verwoordt het scherp: “Liberal democracy has now exceeded many people’s capacity to tolerate it.”
Dit betekent niet dat iedereen met autoritaire aanleg altijd extreem is. Onder stabiele en voorspelbare omstandigheden zijn ze niet te onderscheiden van anderen. Pas wanneer ze het gevoel krijgen dat de maatschappelijke orde wordt bedreigd – bijvoorbeeld door falende instituties of snelle culturele veranderingen – dan worden hun autoritaire reflexen geactiveerd.
Autoritair is niet hetzelfde als conservatief
Opmerkelijk genoeg ziet Stenner nauwelijks een verband tussen autoritarisme en jezelf politiek ‘links’ of ‘rechts’ noemen. Ze waarschuwt dan ook dat je autoritarisme en conservatisme niet over één kam mag scheren. Er is een belangrijk verschil: conservatieven houden niet van veranderingen. Ze willen vooral stabiliteit en zijn gericht op het behoud van bestaande structuren. Autoritairen houden niet van verschillen: raciale, etnische, politieke en morele. Ze zijn bereid drastische veranderingen te accepteren als dat leidt tot een samenleving die homogener en overzichtelijker voelt.
Bovendien bestaat er niet alleen rechts autoritarisme. Aan de linkerzijde zien we het in de vorm van dogmatische ‘super-wokes’ die afwijkende meningen niet tolereren en anderen buitensluiten als ze niet aan strikte morele standaarden voldoen. Dit werkt op precies dezelfde manier als ‘rechts-autoritarisme’: een wereldbeeld waarin er een duidelijke scheiding is tussen goed en fout, waar andersdenkenden als vijanden worden gezien en waar afwijkende meningen geen podium mogen krijgen.
De reflex van ‘links’
Daar staan we dan, als progressieve hoeders van de liberale democratie, met individuele vrijheid en diversiteit als hoogste waarden. Hoe moeten we omgaan de vele mensen om ons heen die hier moeite mee hebben?
Het korte en ontnuchterende antwoord van Stenner is: accepteren dat ze er zijn. Autoritarisme verdwijnt niet met meer onderwijs. En ook niet met nog beter uitleggen hoe complex de wereld is. De behoefte van autoritairen aan ‘oneness and sameness’ is even diepgeworteld als onze liefde voor diversiteit en complexiteit. Wanneer we verwachten dat ze diversiteit omarmen, dan brengt dat hun meest intolerante zelf naar boven. Het drijft hen juist verder in de richting van racisme, xenofobie en vijandigheid tegenover democratische instituties.
Hoe kan het anders?
Een liberale democratie moet manieren vinden om om te gaan met autoritairen in haar midden. We zien in de VS met eigen ogen de verschrikkelijke gevolgen wanneer dat niet lukt. De opgave is, zegt Stenner, om een samenleving te creëren waarin autoritaire reflexen zo min mogelijk de kans krijgen om tot uiting komen.
Progressieve bewegingen moeten volgens Stenner een andere taal leren spreken. Ze doen er goed aan iets minder luidruchtig te zijn over diversiteit en complexiteit en meer in te spelen op de behoefte aan gemeenschap, verbondenheid en saamhorigheid. Slogans als ‘We zorgen voor onze mensen’, ‘We laten niemand achter’ en ‘We horen allemaal bij elkaar’ sluiten hierbij aan.
Dit betekent niet dat progressieven diversiteit moeten ontkennen of terugdraaien. Het betekent dat ze moeten laten zien hoe een samenleving eruit kan zien waarin iedereen zich thuis voelt. Hoe gedeelde waarden en identiteit een verbindende factor zijn, zonder dat dit ten koste gaat van minderheden.
Veiligheid en respect
De bouwstenen daarvoor zijn waarden die ook bij autoritairen resoneren, zoals waardigheid, veiligheid, eerbied en respect. Deze staan niet bovenaan de lijst bij progressieve bewegingen, die vaker universalistische waarden benadrukken. Volgens Stenner hoeven progressieven deze waarden niet los te laten, maar is het zaak ze anders te framen. Neem klimaat: progressieven spreken daar vooral over in termen van ‘zorg’ en ‘liefde voor de planeet’. Dat slaat echter totaal niet aan bij de andere kant. Om daar een snaar te raken, zou je beter kunnen spreken over ‘risicobeheer’.
Dan komt Stenner bij een hete aardappel voor ‘links’: het creëren van een groepsgevoel. De MAGA-beweging is daar meester in, met hun rally’s, dansen, uniformen en liedjes. Het geeft deelnemers een ervaring van groepsidentiteit, van wij-zijn, van eenheid. ‘Links’ moet iets vergelijkbaars doen, zegt Stenner, zonder zich daar beschaamd over te voelen. Bouw aan een collectieve identiteit waarin mensen zich kunnen herkennen – mét daarbij behorende rituelen en symbolen. Er zijn nu eenmaal mensen dat nodig hebben en die dat nodig zullen blijven hebben.
En migratie?
Voor autoritairen is vooral migratie een heikel punt. Veel van wat Stenner daarover zegt is inmiddels gemeengoed: stop met het demoniseren van mensen die moeite hebben met migratie. Luister, neem hun zorgen serieus, erken dat migratie problemen met zich meebrengt en voer daar een open gesprek over.
Maar Stenners inzichten voegen er wel een dimensie aan toe. Een deel van de hitte van het debat zou volgens haar verdwijnen wanneer we begrijpen dat ‘racisme’ vaak ‘aversie tegen verschil’ is. En wanneer we beseffen dat het averechts werkt om mensen te pushen tot meer tolerantie voor verschillen. Een betere strategie is het uitdragen van een verhaal dat het gevoel van eenheid en saamhorigheid versterkt.
Een gezonde democratie moet ruimte bieden aan alle persoonlijkheden – zowel mensen die gedijen in diversiteit als mensen die snakken naar eenheid en eenvoud. Het is aan ons om een politiek en sociaal klimaat te creëren waarin ook de laatste groep zich thuis voelt, zonder dat dit ten koste gaat van fundamentele waarden als vrijheid en gelijkheid.
Luister hier het interview met Karen Stenner in de podcast Politics on the couch: The authoritarian personality – why some voters feel drawn to populism and how to lure them away
Lees hier het essay ‘Authoritarianism‘ van Karen Stenner in Hope not Hate
Lees hier het artikel ‘How to live with authoritarians’ van Karen Stenner in Foreign Policy
Om verder te kunnen lezen moet je ingelogd zijn.
Heb je je al eerder aangemeld voor de zoektocht? Zorg dan dat je even opnieuw inlogt.
Ben je hier voor het eerst? Registreer je dan even door je naam en e-mailadres achter te laten en krijg direct toegang tot dit artikel en alle andere content op onze site.
