Polarisatie wordt vaak gezien als bedreiging voor de democratie. Maar een nieuw onderzoek in 24 Europese landen laat zien: niet alle polarisatie is schadelijk – sommige vormen maken democratie juist sterker.

Steeds vaker klinkt de zorg dat Europa te maken heeft met een democratische crisis. Burgers vertrouwen instituties minder, voelen zich niet goed vertegenwoordigd en zien tegenstellingen verharden. Polarisatie wordt daarbij vaak genoemd als hoofdoorzaak. Toch blijkt het beeld minder zwart-wit. Onderzoekers Quita Muis, Frank Hendriks en Tim Reeskens laten in een grootschalige studie zien dat polarisatie verschillende gezichten heeft. Soms kan het de democratie ondermijnen, maar in andere gevallen maakt het haar juist vitaler.

Voor hun onderzoek gebruikten de wetenschappers gegevens uit 24 Europese landen, met meer dan 100.000 respondenten. Ze combineerden grote databronnen zoals de European Values Study, het Comparative Manifesto Project en de Varieties of Democracy-database. Daarmee konden ze onderscheid maken tussen drie vormen van polarisatie: onder burgers, tussen partijen en bij politieke elites.

Verwerpelijke tegenstanders
De resultaten laten zien dat maatschappelijke polarisatie – wanneer groepen burgers elkaar niet meer vertrouwen en tegenstanders als moreel verwerpelijk worden gezien – schadelijk is. Het vergroot wantrouwen en ondermijnt de bereidheid tot samenwerking. Ook polarisatie onder politieke elites pakt negatief uit. Wanneer leiders verschillen scherp aanzetten en tegenstanders neerzetten als vijanden, tast dit het vertrouwen in de democratie aan.

Maar er is ook een andere kant. Polarisatie tussen politieke partijen kan juist een positief effect hebben. Het maakt politieke keuzes duidelijker en kan burgers meer betrekken bij verkiezingen en beleid. Ook affectieve polarisatie – het sterker identificeren met de eigen groep dan met de ander – hoeft niet alleen negatief te zijn. Soms stimuleert dit juist politieke participatie, al blijft het risico aanwezig dat het omslaat in vijanddenken.

De kernboodschap van het onderzoek is dat democratie niet kan bestaan zonder conflict. Verschillen van mening en botsende visies zijn noodzakelijk voor een levendig politiek debat. Maar de manier waarop die verschillen vorm krijgen, is doorslaggevend. Zolang tegenstanders worden erkend als legitieme opponenten binnen gedeelde spelregels, kan polarisatie de democratie versterken. Zodra ze als vijanden worden weggezet die bestreden moeten worden, raakt het systeem verzwakt.

Verlies je niet in vijandbeelden
Voor politici en media ligt hier een duidelijke opdracht. Politieke leiders kunnen het verschil maken door scherpe keuzes en alternatieven te bieden, maar zonder zich te verliezen in vijandbeelden. Ook media hebben invloed: de manier waarop zij verschillen presenteren, kan bijdragen aan constructieve tegenstellingen of juist aan gevaarlijke scheidslijnen.

Het onderzoek maakt duidelijk dat polarisatie onvermijdelijk is in een democratie – en dat is niet erg. Zolang het gaat om inhoudelijke keuzes en legitieme verschillen, kan zij democratie zelfs versterken. Pas wanneer polarisatie verandert in morele verkettering en vijanddenken, komen de fundamenten van het systeem in gevaar.